เตนาห ‘‘อนุภาวตฺเตปี’’ติฯ เอวํ สตฺยปิ เต สาตฺติกา วิสุํ ปุถเคว ภาวา ภวนฺติ, วุตฺตนเยน จิตฺตภวตฺตวิรูปตฺตา เตสนฺติฯ

[345] อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมนาธิคตเกวลภาวสงฺขาตํ สาตฺติกาภาวํ ทสฺเสติ ‘‘สมาหิต’’อิจฺจาทินาฯ สมาหิตตฺตปฺปภวํ เอกคฺคตาภาวาปาทเนน กตสมาธานจิตฺตโต สมฺภูตํ สตฺตํ นาม โหติฯ เตน ลาภาลาภาทีสุ เอกาการสฺส เหตุนา ถิรภาเวน อุปปาทิตา นิปฺผาทิตา ถมฺภาทโย สาตฺติกา นาม ภวนฺติฯ เต สาตฺติกา อนุภาวตฺเตปิ จิตฺตาการสงฺขาตถมฺภาทิปกาสนสภาววิการสรูปตฺตา อตฺตโน อนุภาวตฺเต สติปิ วิสุํ ภาวา ภวนฺติ ยถาวุตฺต ‘‘จิตฺตวุตฺติวิเสสา ตุ, ภาวยนฺติ รเส ยโต’’ติอาทินา ภาวา นาม โหนฺตีติฯ อิเม สาตฺติกาภาวานุภาววเสน ทุวิธา โหนฺติฯ สมาหิโต จ โส อตฺตา เจติ จ, ตโต ปภวมิติ จ, สนฺโต อุปสนฺโต จ โส อตฺตา เจติ จ, สตฺตโต ภวนฺตีติ จ, สตฺเตน อุปฺปาทิตาติ จ, อนุภาวานํ ภาโวติ จ วากฺยํฯ อปีติ อนุคฺคหตฺเถ นิปาโตฯ

สาตฺติกภาวปฺปเภท

[346]

ถมฺโภ ปลยโรมญฺจา,

ตถา เสทสฺสุเวปถุ;

เววณฺณิยํ วิสฺสรตา,

ภาวา’ฏฺเฐ’เต ตุ สาตฺติกาฯ

[346] เต ทสฺเสติ ‘‘ถมฺโภ’’อิจฺจาทินาฯ เอตฺถ ถมฺโภ อวิสฺสรกายจิตฺตตาฯ ปลโย อสฺสาสปสฺสาสมตฺตาวเสโส สุตฺตาวตฺถาสภาโว นิทฺทาปภโวฯ สุพฺยตฺตลกฺขณา เสสาฯ

[346] อิทานิ สาตฺติเก ทสฺเสติ ‘‘ถมฺโภ’’อิจฺจาทินาฯ ถมฺโภ กายจิตฺตานํ อวิสรภาวสงฺขาโต จ ปลยโรมญฺจา นิทฺทาย อุปฺปชฺชมานอสฺสาสปสฺสาสมตฺตาติริตฺตสุตฺตาวตฺถา จ ปสาทาทิสมฺภโว โรมุคฺคโม จ ตถา เอวํ เสทสฺสุเวปถุ จ ภยาทีหิ อุปฺปชฺชมานทาโห จ สนฺโตสาทีหิ อุปฺปชฺชมานอสฺสุ จ กมฺปา จ เววณฺณิยํ วิรูปตา จ วิสฺสรตา วิรูปสทฺทตา จาติ เอเต อฏฺฐ สาตฺติกา ภาวา นาม โหนฺติฯ โรมานํ อญฺโจ อุคฺคโมติ จ, ปลโย จ โรมญฺโจ เจติ จ, เวปนํ กมฺปนมิติ จ, เสโท จ อสฺสุ จ เวปถุ จาติ จ, วิรูโป วณฺโณ อสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ, วิรูโป สโร อสฺเสติ จ, ตสฺส ภาโวติ จ วากฺยํฯ

[347]

ยทา รตฺยาทโย ภาวา,

ฐิติสีลา น โหนฺติ เจ;

ตทา สพฺเพปิ เต ภาวา,

ภวนฺติ พฺยภิจาริโนฯ

[347] น เกวลํ วุตฺตาเยว พฺยภิจาริโน, รตฺยาทโยปีติ อาห ‘‘ยทา’’อิจฺจาทิฯ ภวนฺติ พฺยภิจาริโนติ ยถาโยคํ ยถาสมฺพนฺธํ พฺยภิจาริโน โหนฺตีติ อตฺโถฯ เสสํ สุโพธํฯ

[347] อิทานิ นิพฺเพทาทโย วิย รติหาสาทโยปิ กิสฺมิญฺจิ กาเล พฺยภิจาริโนปิ โหนฺตีติ ทสฺเสติ ‘‘ยทา’’ อิจฺจาทินาฯ รตฺยาทโย รติหาสาทโย ภาวา นว ฐายีภาวา ยทา ฐิติสีลา น โหนฺติ เจ วิโรธีหิ เตหิ เตหิ ภาวนฺตเรหิ พฺยวหิตตฺตา สภาวโต ฐิติสภาวา ยทิ น โหนฺติ, ตทา เต ภาวา รตฺยาทโย สพฺเพปิ พฺยภิจาริโน ภวนฺตีติฯ ยถาสกํ พฺยภิจาริตานุรูปวิภาวานุภาวานํ โยคานุรูเปน พฺยภิจารีภาวา โหนฺติฯ รติอาทิ เยสํ หาสาทีนมิติ จ, ฐิติ สีลํ เยสํ รตฺยาทีนมิติ จ วิคฺคโหฯ

[348]

วิภาโว การณํ เตสุ’-

ปฺปตฺติยุ’ทฺทีปเน ตถา;

โย สิยา โพธโก เตส-

มนุภาโว’ย’มีริโตฯ

[348] อิทานิ วิภาวานุภาเว ทสฺเสติ ‘‘วิภาโว’’อิจฺจาทินาฯ เตสํ รตฺยาทีนํ ภาวานํ อุปฺปตฺติยา, ตถา อุทฺทีปเน จ การณํ อาลมฺพณอุทฺทีปนวเสน ทุวิโธ วิภาโว นามฯ ตตฺถ อาลมฺพณวิภาโว กนฺตาทิ, อุทฺทีปนวิภาโว จนฺทาทิฯ เตสํ โพธโก ญาปโก กายิโก จ วาจสิโก จ พฺยาปาโร สิยา, อยํ อนุภาโว อีริโตฯ

[348] อิทานิ วิภาวานุภาเว ทสฺเสติ ‘‘วิภาโว’’อิจฺจาทินาฯ เตสํ ฐายีภาวาทีนํ ติณฺณํ อุปฺปตฺติยา จ ตถา อุทฺทีปเน จ อุปฺปนฺนานํ ทีปเน จ การณํ อาลมฺพณอุทฺทีปนวเสน ทุวิโธ เหตุ วิภาโว นาม, เตสํ ฐายีภาวาทีนํ โพธโก กายิกวาจสิโก โย สิยา นฏกวีนํ พฺยาปาโร อตฺถิ, อยํ อนุภาโวติ อีริโตติฯ วิเสเสน ภาเวติ วฑฺเฒตีติ วิภาโวฯ อนุภาเวติ โพเธตีติ อนุภาโวฯ เอตฺถ วิภาโว นาม รติวิสเย นรนารีนํ อญฺญมญฺญํ อาลมฺพณวิภาโว, จนฺทรมฺมเทสาทิ อุทฺทีปนวิภาโว เจติ ทุวิโธฯ หาสาทีนมฺปิ ทุวิธวิภาวํ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ อนุภาโว นาม ฐายีภาวาทีนํ เตสํ เตสํ ภาวานํ ปกาสกวาจสิกพฺยาปารสงฺขาตกวิปโยโค จ กายิกปโยคภูโต นฏานํ อภินยสงฺขาโต ตํตํภาวสรูปนิรูปโก เจติ ทุวิโธ พฺยาปาโรฯ

[349]

เนกเหตุํ มโนวุตฺติ-วิเสสญฺจ วิภาวิตุํ;

ภาวํ วิภาวานุภาวา, วณฺณิยา พนฺธเน ผุฏํฯ

[349] วิภาวาทิวณฺณนายเมว ภาววิเสสาวโพโธ สิยา, อญฺญถา ‘‘เทวทตฺตสฺส สาสฺสุโลจนยุคํ สญฺชาต’’มิติ วุตฺเต โสกา อานนฺทา โรคา เจติ โก นาม สกฺโกติ การณํ นิจฺฉิตุํ, จิตฺตวุตฺติวิเสสญฺจ ภาวํ วินา วิภาวานุภาวํ กวิ วณฺเณตุํ นโฏภิเนตุํ สามชฺชิโก วา วิญฺญาตุํ โก สกฺโกตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘เนก’’อิจฺจาทิฯ เนกเหตุํ พหุเหตุํ มโนวุตฺติวิเสสญฺจ ภาวํ วิภาวิตุํ ปกาเสตุํ วิภาวานุภาวา วุตฺตลกฺขณา พนฺธเน สภาวนิรูปกปเท ผุฏํ วณฺณนียา, วิภาวาทิรูปเกเนว อวุตฺตมฺปิ กิญฺจิ ปตียเตฯ

[349] ‘‘เทวทตฺตสฺส จกฺขูนิ อสฺสุปุณฺณานี’’ติ วุตฺเต โสเกน สนฺโตเสน โรเคน วาติ ยถา อสฺสุการณกถนํ วินา น ชานาติ, เอวํ จิตฺตสฺส ปวตฺติสงฺขาตา รติหาสาทโย เต เต ภาวา อตฺตโน ปตีติยานุรูปํ วิภาวานุภาวกถนํ วินา กวีหิ วณฺเณตพฺพา, นเฏหิ ทสฺเสตพฺพา, สพฺเภหิ อสฺสาทนียา นตฺถีติ ฐายีอาทีนํ วณฺณนเมว กาตพฺพนฺติ อิทานิ อนุสาเสนฺโต อาห ‘‘เนก’’อิจฺจาทิฯ เนกเหตุํ เตสํ เตสํ ภาวานํ อุปฺปตฺยาโท อาลมฺพณวิภาวาทิพหุการณวนฺตํ มโนวุตฺติวิเสสํ ภาวญฺจ จิตฺตสฺส ปวตฺติวิเสสสงฺขาตภาวญฺจ วิภาวิตุํ ปกาเสตุํ วิภาวานุภาวา อนนฺตรนิทฺทิฏฺฐา พนฺธเน รสภาวปฺปกาสเน ผุฏํ ปกาสํ กตฺวา วณฺณิยา กวินา วณฺณนียา โหนฺตีติฯ น เอโกติ จ, โส เหตุ อสฺเสติ จ, มนโส วุตฺตีติ จ, ตาย วิเสโสติ จ, วิภาโว จ อนุภาโว เจติ จ วากฺยํฯ

[350]

สวิภาวานุภาเวหิ, ภาวา เต เต ยถารหํ;

วณฺณนียา ยโถจิตฺยํ, โลกรูปานุคามินาฯ

[350] อิทานิ เต ภาวา โลกสภาวานติกฺกเมน วิภาวาทีหิ วณฺณนียาติ อาห ‘‘สวิภาเว’’จฺจาทิฯ

สห วิภาเวหิ สวิภาวา, เต จ เต อนุภาวา จ, เตหิฯ ยถารหนฺติ อตฺตโน สมฺพนฺธีนํ วเสน ยถารหํ วณฺณนียาฯ

[350] อิทานิ วิภาวานุภาเว นิสฺสาย วณฺณนียา เต ภาวา โลกสภาวมนติกฺกมฺม กาตพฺพาติ อนุสาสนฺโต อาห ‘‘สวิภาวา’’อิจฺจาทิฯ โลกรูปานุคามินา โลกโวหารมนุวตฺตมาเนน เต เต ภาวา ฐายีภาวาทโย ตโย ยโถจิตฺยํ โอจิตฺยานุรูปํ สวิภาวานุภาเวหิ วิภาวสหิเตหิ อนุภาเวหิ กรณภูเตหิ ยถารหํ เตหิ เตหิ ภาเวหิ สมฺพนฺธีนํ วิภาวาทีนํ วเสน อนุรูปโต วณฺณนียา วณฺเณตพฺพา โหนฺตีติฯ วิภาเวหิ สห เย วตฺตนฺตีติ จ, เต จ เต อนุภาวา เจติ จ, อนติกฺกมฺม อรหนฺติ จ, อนติกฺกมฺม โอจิตฺยมิติ จ, โลกสฺส รูปํ สรูปมิติ จ, ตํ อนุคจฺฉติ สีเลนาติ จ วิคฺคโหฯ

[351]

จิตฺตวุตฺติ วิเสสตฺตา, มานสา สาตฺติก’งฺคโต;

พหินิสฺสฏเสทาทิ-อนุภาเวหิ วณฺณิยาฯ

[351] สาตฺติกา กถํ วณฺณนียาติ อาห ‘‘จิตฺเต’’จฺจาทิฯ จิตฺตสฺส วุตฺติวิเสโส เยสํ, เตสํ ภาโว, ตสฺมา มานสา มนสิ ภวา สาตฺติกา องฺคโต สรีรโต พหินิสฺสเฏหิ นิคฺคเตหิ เสทาทีหิ อนุภาเวหิ วณฺณนียา, น ปน เสทสลิลเมว ภาโวติ อธิปฺปาโยฯ

[351] เอวํ สามญฺเญน ภาววณฺณนกฺกมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิเสเสน สาตฺติกภาววณฺณนา อีทิสาติ ทสฺเสติ ‘‘จิตฺต’’อิจฺจาทินาฯ

จิตฺตวุตฺติวิเสสตฺตา จิตฺตสฺส ปวตฺติวิเสสตฺตา มานสา จิตฺเต ภวา สาตฺติกาภาวา องฺคโต สรีรโต พหินิสฺสฏเสทาทิอนุภาเวหิ พหินิกฺขนฺตเสทาทีหิ อนุภาเวหิ กรณภูเตหิ วณฺณิยา วณฺณนียา โหนฺตีติ, องฺคโต พหิ นิสฺสฏนฺติ วิเสสเนน วิสิฏฺฐภูตเสทาทีนเมว ภาวานุภาวตฺตํ วินา เกวลํ เสทาทโย วุตฺตา สมานา ภาวาทโย นาม น โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ จิตฺตสฺส วุตฺตีติ จ, สา เอว วิเสโส เยสํ สาตฺติกานมิติ จ, เตสํ ภาโวติ จ, มนสิ ภวาติ จ, เสโท อาทิ เยสํ เขฬาทีนมิติ จ, นิสฺสฏา นิคฺคตา จ เต เสทาทโย เจติ จ, เต เอว อนุภาวาติ จ วากฺยํฯ

รสอธิปฺปาย

[352]

สามชฺชิกาน’มานนฺโท, โย พนฺธตฺถานุสารินํ;

รสียตีติ ตญฺญูหิ, รโส นามา’ย’มีริโตฯ

[352] อิทานิ ‘‘รสสฺสาทาย สาธูน’’นฺติ วุตฺตตฺตา รเส นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘สามชฺชิกาน’’มิจฺจาทิฯ พนฺธสฺส อตฺโถ, ตทนุสฺสรนฺติ มโนภาวนาวเสนาติ พนฺธตฺถานุสาริโน, เตสํ สามชฺชิกานํ สพฺภานํ มนสิ โย อานนฺโท, อยํ โลกมธุราทิรโส วิย พนฺเธ สิงฺคาราทิ รโส นาม อีริโต ตญฺญูหิ รสญฺญูหิฯ กถมิตฺยาห ‘‘รสียตี’’ติ, อสฺสาทียตีติ อตฺโถฯ กิญฺจ? ยถา นานาพฺยญฺชนสงฺขตมนฺนํ ภุญฺชมานา รเส อสฺสาทิยนฺติ สุมานสา ปุริสา สนฺโตสญฺจาธิคจฺฉนฺติ, ตถา นานาภินยพฺยญฺชิเต วาจงฺคสตฺโถเปเต ฐายีภาเว อสฺสาเทนฺติ สุมานสาเปกฺขกา, ตสฺมา เอเต นาฏฺยาติปิ วุจฺจนฺติฯ

[352] อิทานิ ‘‘รสสฺสาทาย สาธูน’’นฺติ วตฺวา อุทฺทิฏฺฐกฺกเมน สมฺปตฺตํ รสํ ทสฺเสติ ‘‘สาม’’อิจฺจาทินาฯ พนฺธตฺถานุสารินํ พนฺธสฺส อตฺถานุรูปสารีนํ พุทฺธิยา ปวตฺตานํ สามชฺชิกานํ สพฺภานํ จิตฺเต ภโว โย อานนฺโท สนฺโตโส อตฺถิ, อยํ โลเก มธุราทิรโส วิย อสฺสาทนีโย โหตีติ อตฺถยุตฺเตน ‘‘รสียตี’’ติ อิมินา วจนตฺเถน รโส นามาติ ตญฺญูหิรสญฺญูหิ อีริโต กถิโตติฯ